1 Front Ukraiński Armii Radzieckiej doszedł w połowie 1944 roku do wschodnich ziem Polski. Po zajęciu przyczółka sandomierskiego, wojsko przygotowywało się do dalszej ofensywy.

Kwatera Główna Dowództwa Armii Niemieckiej podjęła plan umocnień frontu wschodniego przez rozbudowę trzech pasów obronnych oraz wielu umocnień pośrednich między Wisłą a Odrą. Prace rozpoczęto w sierpniu 1944 roku. Przez Brzeg przechodził pas "d", który składał się z pól minowych ciągnących się na lini Wrocław-Brzeg-Opole-Koźle-Racibórz-Głubczyce-Prudnik-Nysa. Dodatkowo Brzeg wchodził w skład lini "Barthold"- zewnętrznych umocnień Wrocławia. Miasto otoczono pierścieniem pól minowych, rowami przeciwczołgowymi, zaminowano drogi dojazdowe, zabarykadowano ulice i ustawiono na nich przegrody przeciwczołgowe. Niektóre budowle jak na przykład kościół św. Mikołaja czy Gimnazjum przeznaczono na strategiczne punkty obronne. Ludność w wieku 16-60 lat zdolną do noszenia broni wcielono dekretem Hitlera do jednostek Volkssturmu - pospolitego ruszenia ludowego. W Brzegu prawdopodobnie powstały około 3 takie jednostki. Pod koniec 1944 roku, po starannym przygotowaniu miasto zostało ogłoszone twierdzą, czyli nie podlegało prawu poddania się. Całością obrony lini odrzańskiej na Śląsku zajmowała się 4 Armia Pancerna.

Marszałek Związku Radzieckiego I.S. Koniew , dowódca 1 Frontu Ukraińskiego miał za zadanie przełamać opór wojsk hitlerowskich na południu Polski i dotrzeć do Wrocławia. Natarcie ruszyło 12 stycznia 1945 roku z przyczółka sandomierskiego na Wiśle i w ciągu 6 dni udało się złamać 250-cio kilometrowy pas umocnień niemieckich. Już 19 stycznia dotarto do granic Śląska a 21 stycznia w godzinach wieczornych, po 10 dniach ofensywy, 13 Dywizja Piechoty pułkownika W.N. Komarowa wchodząca w skład 5 Armii Gwardii gen. Żadowa stanęła po lewej stronie Odry w okolicach Lipek. Rozpoczęły się uporczywe walki o sforsowanie Odry

W Brzegu formacje obronne czyniły ostatnie przygotowania. W nocy 22/23 stycznia 1945 roku rozpoczęto ewakuację pozostałej części ludności cywilnej. Zamówione pociągi nie docierały do miasta, wobec czego wielu mieszkańców zdecydowało się na ucieczkę piechotą i saniami. W ponad dwudziestostopniowym mrozie podczas ewakuacji w kierunku Strzelina zamarzło kilkaset osób, przeważnie starcy, kobiety i dzieci. Kolej zdołała podstawić jedynie dwa pociągi, które odjechały 23 stycznia po południu do Jeleniej Góry. W tym samym dniu z przeciwległego brzegu Odry 33 Korpus Piechoty Gwardii generała N.F.Lebiedienki rozpoczął ostrzał miasta z czołgów.

W Lipkach i Skorogoszczy wysiłkiem wielu poległych żołnierzy utrzymano przyczółki a następnie po wybudowaniu mostów, przetransportowano w nocy 23/24 stycznia na prawy brzeg Odry sprzęt bojowy. Z okolic Lipek wojsko zajęło pozycje, okrążając całą twierdzę. Brzegu broniły jednostki pancerne, SS, i Volksturm.

4 lutego 1945 roku generał Lebiedienko otrzymał rozkaz uderzenia na miasto w kierunku południowym a 5 lutego pozostałe wojska 5 Armii Gwardii ruszyły do zdobywania miasta. Piechota i czołgi wkroczyły do Brzegu po zmasowanym ostrzale artyleryjskim i po całym dniu walk ulicznych już 6 lutego 1945 roku zdobyły twierdzę i miasto Brzeg. Niemcy ponieśli duże straty w ludziach i sprzęcie. Poległo około 800 żołnierzy niemieckich, w Skarbimierzu na lotnisku zdobyto samoloty, czołgi, działa artyleryjskie, pojazdy mechaniczne oraz dużą ilość amunicji.Za wyzwolenie Brzegu oddało życie około 400 żołnierzy radzieckich. Tego dnia ( 5.II.1945) Brzeg został zniszczony w ponad 60%. Ucierpiało wiele budowli w mieście m.in.: Gimnazjum piastowskie, kościół św. Mikołaja, Zamek, zabytkowe kamienice w Rynku. Pozostały nietknięte dzielnice mieszkaniowe oraz zachował się szczęśliwie renesansowy Ratusz.

Data 6. luty 1945 zamknęła 204-letni etap rządów pruskich w historii Brzegu. Po lokacji miasta w 1248 roku i rządach Polaków, po śmierci ostatniego Piastowicza w 1675 roku i rządach Czechów i Austriaków, po bitwie Małujowickiej w 1741 roku i rządach Niemców zmieniała się po raz kolejny przynależność terytorialna Brzegu.

Wybuch wojny w 1914 roku spowodował zamęt gospodarczy i zastój. Zakłady przemysłowe decyzją władz państwowych zostały przekształcone na produkcję wojenną. Te, które nie musiały produkować na potrzeby wojny miały ogromne trudności ze zdobyciem surowców i opału. Państwo reglamentowało surowce, ceny, płace, zatrudnienie i węgiel. Wiele mniejszych firm upadło, warsztaty rzemieślnicze ulegały likwidacji, zamierał handel, ustała wymiana towarowa pomiędzy miastem a wsią. Brakowało żywności. Próbowano przeciwdziałać temu wprowadzając w 1915 roku reglamentację systemem kartkowym. Na osobę przyznawano tygodniowo 2 kg chleba, 100g masła i 250g mięsa. Później te racje jeszcze obniżono. W Brzegu zapanował głód. Zamiast ziemniaków spożywano brukiew a w mieście w którym były dwie cukrownie trudno było zdobyć sacharynę (zamiennik cukru). Inflacja przekraczała 1000%. Wojna trwała nadal a zapasy żywności kurczyły się szybko. Ludność Brzegu pozostawała w katastrofalnej sytuacji. Odgórne decyzje władz państwa nie pomagały w naprawie gospodarki. Kolejna wojna przynosiła Brzegowi tylko straty i zubożenie mieszkańców.

Po jej zakończeniu zastano nową, nieoczekiwaną sytuację. Po wschodniej stronie wyrosło mianowicie państwo polskie. Podział Górnego Śląska i nowy układ terytorialny spowodował utratę rynków zbytu dla gospodarki brzeskiej. Ponadto Brzeg znalazł się na peryferyjnym, wschodnim terenie Rzeszy. Władze niemieckie traktowały Śląsk jako zaplecze rolnicze dla uprzemysłowionych, centralnych części Niemiec i pozostawiły miasta śląskie własnemu losowi. Zarówno Brzeg jak też inne miasta śląskie nie miały żadnej koncepcji programowej co do dalszego rozwoju.

Zastój gospodarczy potęgował się. Przyczyną było m.in. to, że przed wojną wiele zakładów brzeskich sprzedawało swoje towary na te tereny, które po wojnie znalazły się w państwie polskim. Utracono ważne strategicznie Pomorze Gdańskie i Poznań. Utrata rynków zbytu była znaczna. Ocenia się, że ponad 30 % produkcji i ponad 75 %handlu hurtowego przypadało na tereny należące wcześniej do zaborów rosyjskiego i austriackiego. Sytuację pogorszyły decyzje władz Rzeszy ograniczające stosunki handlowe z Polską.

Lata dwudzieste to lata wielkiego kryzysu gospodarczego nękającego Brzeg. Galopująca inflacja w latach 1921 - 1923 dezorganizowała życie w mieście. Ceny artykułów przemysłowych liczono w tysiącach, później w milionach a następnie w bilionach marek. Np.: 1/2 kg chleba kosztowało w marcu 1923 roku 195 marek, w sierpniu 474 tys. marek a przez wrzesień wzrosła cena z 13 milionów do 580 milionów marek. W grudniu 1 kg masła kosztował 2250 miliardów marek ( 2 biliony 250 miliardów). Tylko największe zakłady pracy zdołały wznowić produkcję. Spośród 91 zakładów istniejących w 1911 roku wznowiło działalność w latach dwudziestych zaledwie 22. Duża liczba mieszkańców Brzegu pozostawała bez pracy i środków utrzymania. Zjawisko przewlekłego bezrobocia nękało mieszkańców aż do wybuchu II wojny światowej. Utrata pracy spowodowała spadek siły nabywczej społeczeństwa, zamieranie handlu, zamykanie sklepów. Dochody miasta zostały poważnie ograniczone przez utratę ich źródła - podatków ściąganych od przemysłowców i rzemieślników. Niewielki obrót towarowy z Polską został prawie całkowicie zablokowany w 1925 roku, kiedy Rzesza Niemiecka rozpoczęła z Polską wojnę celną. Wysokie stawki zamknęły Brzegowi rynki zbytu na wschodzie, natomiast na zachodzie były one niedostępne przez bardzo wysokie kolejowe taryfy przewozowe. Wybudowanie lini kolejowej Opole - Wrocław po prawej stronie Odry powodowało utratę rynków na północy. Brzeg znalazł się w sytuacji bez wyjścia. Nawet drobna wytwórczość napotykała na silną konkurencję ze strony Wrocławia. Ustawiczne prośby Rady Miasta do władz centralnych o pomoc nie odnosiły żadnych rezultatów. Niewielkie ożywienie gospodarcze w Niemczech pod koniec lat dwudziestych nie objęło jednak Brzegu.

W roku 1929 rozpoczął się w gospodarce światowej Wielki Kryzys, obejmujący wszystkie dziedziny gospodarki we wszystkich państwach. Najbardziej dał się we znaki regionom słabym gospodarczo i ekonomicznie nierozwiniętym. Do takich właśnie ośrodków należał Brzeg.

Wzrost bezrobocia, spadek siły nabywczej, spadek cen i dochodów ludności miejskiej powodowało deprecjację stopy życiowej brzeżan. W roku 1930 liczba bezrobotnych sięgała 3000 osób przy 28700 ludności . W roku 1932 liczba ta wynosiła 4000 przy 29000 zamieszkałych, Co stanowiło 30 % wszystkich zawodowo czynnych ( porównując do dnia dzisiejszego wyniosłoby to ok. 5000 bezrobotnych przy 40000 ludności).

Trudności gospodarcze powodowały wzrost niezadowolenia społecznego. Odpowiedzią na zwolnienia z pracy były liczne demonstracje robotników. Najaktywniejsi działacze trafiali do partii wśród których duże znaczenie miała partia komunistyczna. W czasach Wielkiego Kryzysu Brzeg był ważnym ośrodkiem tej partii na Śląsku.

Równocześnie bardzo aktywnie i agresywnie występowali niemieccy faszyści zorganizowani w NSDAP. Partia ta nawoływała do poprawy gospodarki po Wielkim Kryzysie poprzez interwencjonizm państwowy a szczególnie zbrojenia. Członkowie partii prowadzili agitację we wszystkich warstwach społecznych posuwając się niejednokrotnie do użycia siły. Wybory w 1933 roku wspierane terrorem faszystów wygrała NSDAP a nowym kanclerzem został Adolf Hitler. Kapitał niemiecki i wielkie koncerny przemysłowe zdecydowanie opowiedziały się za nowym przywódcą, który obiecywał duże zamówienia publiczne. Rozpoczął się czas terroru hitlerowskiego również w Brzegu. Pierwszy cios spadł na partię komunistyczną, którą zdelegalizowano a jej członków aresztowano. W Brzegu jeszcze przed wyborami rozpoczęto czystkę aparatu administracyjnego. W wyborach marcowych 1933 roku NSDAP wprowadziło do magistratu dwunastu radnych, czterech konserwatystów było sprzymierzonych z NSDAP, trzech weszło z Centrum i sześciu z SPD.

W kwietniu 1933 roku na inauguracyjnym posiedzeniu w Sali Stropowej brzeskiego ratusza wybrano nowe władze miasta tylko spośród NSDAP, "przypomniano" o konieczności współpracy z władzami centralnymi i zapowiedziano, że w następnej radzie za 4 lata zasiądą już tylko "brunatne koszule".

Wkrótce potem rozpoczęło się wdrażanie ideologii Hitlera. Brak kwalifikacji członków NSDAP do pełnienia kierowniczych funkcji, wyrównywali oni bezwzględnym i ślepym posłuszeństwem wobec władz zwierzchnich. Powstało SS, które przeprowadzało aresztowania i egzekucje oportunistów NSDAP. SS-mani bezkarnie napadali i mordowali a ich metody budziły grozę i strach. SS opanowywała stopniowo kluczowe stanowiska aparatu administracyjnego w państwie, a zwłaszcza w aparacie policji w którym poza policją kryminalną (Kripo) utworzono policję do zwalczania tendencji antyhitlerowskich (gestapo). Od decyzji i zarządzeń gestapo nie było żadnych odwołań.

Tak więc personalne powiązania administracji państwowej z SS i gestapo oraz z wywiadem politycznym skutkowało bezwzględnym posłuszeństwem mieszkańców i ich 99% poparciem dla polityki Hitlera.

Życie miasta toczyło się pod ścisłą kontrolą władz nazistowskich. W sprawach gospodarczych interwencjonizm państwa przynosił pewne efekty w postaci poprawy zatrudnienia i płacy, jednak w roku 1936 nadal pozostawało bez pracy ok. 2500 robotników. Nakręcanie koniunktury przez zbrojenia nie dały Brzegowi większych odczuwalnych zmian gospodarczych. Brak ciężkiego przemysłu i racjonowanie surowców wykluczało Brzeg jako ośrodek zbrojeniowy. Przedsiębiorstwa upadały, ludność traciła pracę, wzrastały ceny czarnorynkowe żywności. Chcąc przeciwdziałać temu władze nazistowskie wprowadziły w 1936 roku reglamentację kartkową. Sytuacja rynkowa była jednak tak trudna, że mieszkańcy czasami nie mogli zrealizować przydziałów kartkowych.

Pod koniec lat trzydziestych poświęcono sytuacji gospodarczej brzegu więcej uwagi. Uchwalony w 1939 roku plan ratowania gospodarki nie doczekał się realizacji. Wybuch wojny zapoczątkował jeszcze większe zubożenie mieszkańców i pogłębienie stagnacji gospodarczej. Czynne były tylko zakłady produkujące na potrzeby wojny, inne nie miały surowców do przetwarzania. Zabrakło siły roboczej. Mężczyzn wcielano do wojska lub przenoszono do pracy w głąb Niemiec, do zakładów zbrojeniowych. W Brzegu likwidowano sklepy i placówki handlowe. W 1941 roku racji żywnościowych nie wystarczało na pokrycie zapotrzebowania kartkowego. Kartkami reglamentowano artykuły żywnościowe oraz odzież. W miarę zbliżania się frontu zdemontowano i wywieziono możliwe do transportu mienie. Ludność w przeważającej większości ewakuowano. Pozostały przeważnie formacje obronne Brzegu . Życie gospodarcze w mieście w 1944 roku prawie całkowicie zamarło. Wojska
radzieckie wkroczyły na ziemię brzeską z początkiem 1945 roku.

Trudności gospodarcze i brak oparcia we władzach centralnych spowodowały podjęcie samodzielnych działań mających uzdrowić gospodarkę miejską.

W 1850 roku Rada Miasta Brzeg przedstawiła program rozwoju gospodarczego. Jak się później okazało, był on faktycznie fundamentem dynamicznego wzrostu gospodarczego a co za tym idzie wzrostu zamożności miasta. Program zakładał daleko idącą pomoc miasta dla przyszłych inwestorów, chcących budować w Brzegu fabryki. Miasto zobowiązało się do kredytowania budowy i wyposażania fabryk, znosiło na trzy pierwsze lata obowiązek płacenia podatków, oferowało przydział dogodnych terenów po niskich cenach pod budowę przyszłych fabryk. Władze miasta wykupiły cegielnię i oferowały fabrykantom materiały budowlane po cenach niższych niż rynkowe a nawet po kosztach własnych. Szeroko zakrojona promocja wskazywała na atuty miasta takie jak doskonała lokalizacja komunikacyjna - położenie na głównym szlaku handlowym wschód - zachód (wykorzystywanym przez Brzeg od pradziejów), istnienie komunikacji wodnej oraz nowo powstałej kolejowej. Inny wskazywany atut to duża ilość taniej siły roboczej i możliwości zabezpieczenia żywnościowego z uwagi na położone wokół tereny rolnicze.

Na sukcesy nie trzeba było długo czekać. Jeszcze w latach 50-tych powstało kilka małych fabryk. później powstają :

• 1846r - Fabryka papieru - właściciel Theodor Traugott HEINZE  - Jedna z największych w Brzegu  (Przy ul Staromiejskiej a później przy ul. Trzech Kotwic)  Polecana strona - >>> T.T.Heinze 1846-1945
  
• 1860r - zakład produkujący kamienie młyńskie
• 1862r - fabryka maszyn i kotłów - właściciel Robert PZILLAS.
• 1865r - fabryka maszyn - właściciel GUTTLER & CO (Obecny teren Agrometu)
• 1866r - fabryka rękawiczek
• 1874r - zakład SCHUTZA produkujący fortepiany
• 1876r - Fabryka cukru "Concordia" - właściciel NEUGEBAUER
• 1879r - fabryka ksiąg biurowych i handlowych - właściciel Wilhelm LOEWENTHAL - jedna z większych wówczas w Brzegu. Eksport towaru do całej Europy, Jerozolimy, Kairu, Buenos Aires. (Fabryka mieściła się przy obecnej ul. Towarowej)
• 1887r - fabryka kafli i pieców szamotowych

Przekształceniom ulegały istniejące zakłady. Fabryka skór (Garbarnia), cukru (obecnie NZPT Brzeg), papieru (była WZWP Brzeg) przekształcały się w spółki akcyjne, i zdobywając pieniądze inwestowały dynamizując rozwój. Równocześnie postęp techniczny wkraczał energicznie w przemysł udoskonalając produkcję i zwiększając moc wytwórczą zakładów. W rękach miasta pozostawały - cegielnia i gazownia a w roku 1907 wybudowana elektrownia.

Wzrastał dobrobyt miasta i jego mieszkańców. Wyrażało się to w budowlach prywatnych, jak chociażby rozbudowywana cała ulica Piastowska czy Jana Pawła II, i publicznych np.: budynek obecnego LOP-u , szkoła Nr 1, Nr 3, Nr 5, nowe dzielnice mieszkaniowe. Zagospodarowywano tereny zielone- parki miejskie.

Na początku XX wieku Brzeg liczył 318 sklepów ! i stanowił centrum handlowe dla całego powiatu. Również wzrastało zapotrzebowanie na kulturę i oświatę. W mieście funkcjonowały szkoły, gimnazjum, szkoła rolnicza a także prywatna wyższa szkoła nauczycielska dla dziewcząt. Na początku XX wieku zbudowano w mieście teatr.

Brzeg, poza garnizonem wojskowym i sądem krajowym nie miał innych instytucji o randze ponadpowiatowej. Dlatego też Rada Miasta podjęła heroiczną decyzję o budowie w 1897 roku ogromnego kompleksu koszar wojskowych (czerwone koszary) aby instytucja ta pozostała. Spokój, pomyślność i dobrobyt mieszkańców Brzegu trwał do wybuchu I wojny światowej.

Rozwijający się w XIX wieku kapitalizm prowadził do stopniowych przeobrażeń ekonomii, gospodarki i stosunków międzyludzkich. I połowa XIX wieku to powolny upadek tych dziedzin gospodarczych Brzegu, które w przeszłości stanowiły podstawę świetności miasta. Rzemiosło i handel zaczęły tracić swój prestiż i pozycję monopolisty w gospodarce. Dawny ustrój feudalny dawał rzemieślnikom i kupcom wyłączne prawa produkcji i zbytu towarów. Do upadku rzemiosła i handlu przyczyniły się edykty z lat 1810 i 1811 znoszące przymus przynależności cechowej rzemieślników. Powstawało wiele warsztatów "pseudorzemieślniczych" a dobrzy rzemieślnicy nie byli w stanie się utrzymać.

Wielka Rewolucja Francuska obalając ustrój feudalny i dając szerokie uprawnienia masom ludowym, rozpoczęła demontaż podstaw systemu feudalnego, w tym rzemiosła. Jednocześnie nowy ustrój kapitalistyczny nie zdołał jeszcze rozwinąć się na tyle, aby przejąć sprawne funkcjonowanie gospodarki i handlu. Powstawały manufaktury a tylko nieliczne z nich potrafiły przetrwać. Rzemiosło w cechach albo upadało albo łączyło się w kilka większych, nie potrafiło jednak przystosować się do nowych warunków kapitalistycznych. Wyrastały nowe monopole, w których o przepływie finansów decydowali ludzie skupiający w rękach zarówno produkcję jak też handel.
Kryzys gospodarczy jaki dotknął całą Europę w I poł. XIX wieku nie ominął Brzegu. Stopniowo narastało niezadowolenie tych, którzy oferowali jedynie siłę mięśni za cenę podstawowej egzystencji. Wielka Rewolucja Francuska powodowała narastanie tendencji wolnościowych. Chłopi domagali się zniesienia poddaństwa i pańszczyzny - wybuchały powstania. Miasto nadal zostało zmuszone do utrzymania żołnierzy, dodatkowo obciążono Brzeg kontrybucją na rzecz Francji. Rada Miasta ustawicznie musiała się zadłużać. W 1819 roku przeniesiono z Brzegu sąd ziemski co spowodowało odpływ gości i zadłużenie kasy miasta. Wiosna Ludów w latach 40-tych XIX wieku uświadomiła pilną potrzebę uregulowania gospodarki i lepszego wykorzystania możliwości ustroju kapitalistycznego.

1845 roku wydano ustawę przemysłową, która nakazywała przymus zrzeszania się w cechy dla niektórych rzemiosł a dla innych wprowadzała status stowarzyszenia. Stwarzała duże możliwości rozwoju przemysłowi, który dotychczas nie miał solidnych uregulowań prawnych, jednocześnie zapewniając warunki swobodnego rozwoju rzemiosła. Funkcjonujące fabryki bardziej przypominały manufaktury aniżeli zakłady przemysłowe.

W Brzegu nieco ożywienia przyniosła kolej żelazna. Włączenie miasta do sieci komunikacyjnej ożywiło zarówno produkcję jak też handel. 3 sierpnia 1843 roku oddano do użytku odcinek lini Brzeg - Oława, a w 1845 roku całą linię - Wrocław - Katowice. W 1845 roku rozpoczęto budować linię Brzeg - Nysa zakończoną w 1848 roku.