Ratusz brzeski, to druga obok zamku perła śląskiego renesansu. Wybudowany w latach 1570 - 1577 przez włoskich architektów Jakuba Parra i Bernarda Niurona, sprowadzonych przez księcia Jerzego II

Nadanie praw miejskich Brzegowi w 1248 roku spowodowało szereg zmian ustrojowych - określono funkcjonujący do dziś szkielet urbanizacyjny miasta, wytyczono jego granice, wzniesiono umocnienia, zmieniono ustrój prawny. Spowodowało to wyodrębnienie się władz miasta - początkowo wójta i ławników a następnie Rady Miasta z ratmistrzem (później burmistrzem). Wymagało to wybudowania w mieście domu rajców. Wybrano centralny plac miasta - rynek.

Pierwsze pisemne informacje o ratuszu w tym miejscu pochodzą z 1358 roku z czasów księcia Ludwika I. Wybudowano wówczas budynek , który mieścił piwnicę (do wyszynku piwa świdnickiego, dlatego przez stulecia nazywaną - piwnicą świdnicką - obecnie mieści się tu restauracja Ratuszowa), sukiennice - do handlu suknem, sale obrad rajców miejskich, wieżę. Fragmenty tej gotyckiej budowli zachowały się w części północnej (piwnice). Zachowała się również dolna część wieży. Decyzję o przebudowie ratusza podjęto w połowie XVI wieku, sprowadzono wówczas plany ratusza z Antwerpii. Jednak pożar w 1569 roku zdecydował o przyspieszeniu budowy nowego ratusza. Pomocy finansowej udzielił miastu książę Jerzy II. On też najprawdopodobniej namówił rajców miasta na projekt Bernarda Niurona - architekta zamku brzeskiego. O kierownictwo nad budową poproszono Jakuba Parra, który na ten czas przerwał prace w zamku w Warszawie.

Prace trwały 7 lat od 1570 - 1577 roku. Na rynku o wymiarach 160 x 80 metrów umieszczono bryłę budynku o kształcie podkowy z niewielkim dziedzińcem w środku. Frontową stroną jest ściana środkowa- zachodnia (zwrócona w kierunku zamku), która otrzymała ozdobną fasadę z loggi arkadowej ograniczonej po bokach ryzalitami zwieńczonymi hełmami wieżowymi. Dach zróżnicowano trzema szczytami nawiązującymi do większych szczytów bocznych części budowli. Nad całością góruje średniowieczna wieża, którą podwyższono i upiększono renesansowym hełmem. W ratuszu umieszczono : piwnicę świdnicką - (miejsce spotkań towarzyskich patrycjuszy miasta, wyszynku piwa i wina), nad nią izbę mieszczańską - (przeznaczoną do uroczystości i tańców), a na I piętrze - izbę posiedzeń Rady Miejskiej, którą w 1648 roku ozdobiono przepięknym stropem z drzewa modrzewiowego - nazwaną od tamtej pory Salą Stropową.

Znacznej przebudowy pomieszczeń dokonano w latach 1740 - 1750 . Wtedy też w 1746 roku urządzono Salę Rajców z unikalnym plafonem i malowanymi szafami. Przez 600 lat ratusz służył jako miejsce obrad władz miasta, miejsce uroczystości miejskich, urządzano tu zabawy taneczne, wesela. W piwnicy świdnickiej spotykali się towarzysko patrycjusze miasta. W sukiennicach ratusza i wokoło budynku skupiał się handel. W ratuszu też, zapadały wyroki sądowe, które najczęściej wykonywano przed budynkiem ratusza - przy pręgierzu . Wyroki śmierci dla szlachty i zamożnych mieszczan wykonywano nawet w budynku ratusza.

W latach po II wojnie światowej państwo totalitarne nie umiało znaleźć funkcji dla ratusza, dlatego też ustawicznie prowadzono prace konserwatorskie. Od 1988 roku oddany do użytku a po ukonstytuowaniu się samorządów miejskich ponownie powrócił w ręce rajców miasta.

Obecnie w ratuszu mieści się Rada Miasta , sale obrad, Urząd Stanu Cywilnego, Galeria miejska, w piwnicy świdnickiej mieści się restauracja "Ratuszowa". Ratusz często służy miejscem dla organizowanych w Brzegu uroczystości : wizyt ważnych urzędników państwowych, zjazdów, sympozjów naukowych, odczytów.

Brama Odrzańska jest jedynym zachowanym fragmentem silnego systemu obronnego jaki posiadał Brzeg już w XIII wieku. Brama została wybudowana w 1595 roku przez Bernarda Niurona z polecenia księcia Joachima Fryderyka, i stanęła na placu przy moście przez Odrę wchodząc w skład murów obronnych. W fasadzie bramy znajduje się szeroki przejazd zwieńczony łukiem, nad którym umieszczono herb Brzegu. powyżej znajduje się attyka z dwoma dekoracjami heraldycznymi a nad nimi łaciński napis :

VERBUM DOMINI MANET IN AETHERNUM.
( słowo Pana pozostaje na wieki ).

Realizacja programu utworzenia miasta w 1248 roku zmieniła nie tylko ustrój ówczesnych mieszkańców, lecz także nakreśliła kształt urbanizacyjny - określiła granice miasta , nakazując umocnić nowy zespół miejski systemem murów obronnych. Umocnienia drewniano - ziemne wymieniano na murowane i już w 1301 roku mamy pisemną wzmiankę o murach miasta wysokich na 8 metrów i grubych na 2 metry. Wystarczyły one na 250 lat, do czasów księcia Jerzego II . Książę będąc współtwórcą "złotego wieku" w Brzegu i fundatorem szeregu wspaniałych budowli w mieście ( zamek, ratusz, gimnazjum ) podjął decyzję o nowoczesnym wówczas umocnieniu Brzegu. Przed murami miasta wyrósł najnowocześniejszy, włoski system fortyfikacji z bastionami i fosami. Pozwolił on miastu na odparcie ciężkiego oblężenia przez wojska szwedzkie w dniach 29 czerwiec - 25 lipiec 1642 roku. Ciągłe ulepszenia i rozbudowa tego systemu spowodowały, że Brzeg stał się śląską twierdzą i wchodził w skład linii obronnej Kłodzko - Nysa - Brzeg - Wrocław - Głogów.

W roku 1807 z rozkazu Napoleona Bonapartego fortyfikacje i bastiony rozebrano. Na ich miejscu w ciągu całego XIX stulecia powstają urocze parki śródmiejskie : Park Centralny, Park Nad Fosą, Park Nadodrzański. Zgromadzonych jest tu wiele gatunków rzadkich okazów drzew i krzewów. Zachował się ogólny zarys bastionów i fos, które tworzą malownicze zakątki parków. Bramę Odrzańską w 1897 roku przeniesiono z pierwotnego miejsca o 200 metrów do Parku Nadodrzańskiego wbudowując w nasyp bastionu. Spowodowane to było budową nowego żelaznego mostu na Odrze.

GYMNASIUM ILLUSTRAE BREGENSIS powstało w latach 1564 - 1569 w okresie "złotego wieku" z woli fundatora - księcia Jerzego-II.

Pod względem architektonicznym jest to budowla utrzymana w stylu renesansowym oparta na planie wydłużonego prostokąta z niewielką wieżą przy jednym boku. Budynek jest trzykondygnacyjny, przykryty dwuspadowym dachem. Od strony placu zamkowego ozdobiony 9 szczytami w części dachowej a w przeszłości fasada pomalowana była alegorycznymi malowidłami przedstawiającymi Apollina i 9 muz. Od strony dziedzińca budynek posiadał trzy kondygnacje arkadowych krużganków (podobnie jak zamek). Na parterze mieszkali rektor i profesorowie. Na pierwszym piętrze znajdowały się sale wykładowe, biblioteka, specjalna sala teatralna, aula z malowidłami. Na najwyższej kondygnacji były sypialnie uczniów.

Epoka Odrodzenia przyniosła ze sobą rozwój oświaty i kultury. O ile kultura szerzyła się na dworach, to oświata rozwijała się samoistnie. Powstawały "nielegalne" szkoły w mieście, uczono dzieci w prywatnych domach, najczęściej na niskim poziomie. Rozwiązanie się kolegiaty św. Jadwigi w 1534 roku pogorszyło tylko stan szkolnictwa w Brzegu. Funkcjonowała tylko jedna szkoła miejska zatrudniająca tylko dwóch nauczycieli. W 1547 roku zwiększono liczbę nauczycieli do trzech. W 1559 roku chętnych do nauki w szkole było już tylu, że powstała potrzeba zatrudnienia 6-ciu nauczycieli. Wówczas książę Jerzy II zdecydował o projekcie budowy gimnazjum, który Rada Miasta zaakceptowała i w połowie sfinansowała. Gimnazjum było finansowane z kilku źródeł. Po pierwsze - Jerzy II przekazał dobra kolegiaty św. Jadwigi (ufundowanej jeszcze przez Ludwika I w 1369 roku). Po drugie - częściowe uposażenie płaciło miasto, ponieważ gimnazjum przejęło szkołę miejską. Po trzecie - uczniowie wpłacali opłaty za naukę - czesne. Po czwarte - szkoła zawsze mogła liczyć na protekcję księcia.

Otwarcie szkoły miało miejsce 10.sierpnia 1569 roku. Miało ono bardzo uroczysty charakter z mszą poranną, biciem w dzwony, z pochodem władz , duchowieństwa, nauczycieli szkoły, uczniów i bogatych patrycjuszy , przez miasto - przez rynek do zamku, gdzie oczekiwał książę z całym dworem. Następnie udano się do budynku gimnazjum, gdzie wygłoszono przemówienia powitalne. Na koniec odśpiewano Te Deum i zakończono uroczystości na wystawnej kolacji w zamku u księcia. Podobne uroczystości organizowano później co roku w celu upamiętnienia rocznicy otwarcia szkoły. Święto to nazwano Laurentianum - od dnia 10 sierpnia (dzień św. Wawrzyńca - notabene była to rocznica urodzin żony księcia). Szczególnie uroczyście obchodzono 50 i 100 rocznicę powstania szkoły - uroczystości trwały wówczas ponad tydzień. Innym świętem szkolnym było Georgianum - dla uczczenia pamięci założyciela szkoły Jerzego II. Organizowane w pierwszych dniach maja miały podobny przebieg - rano msza św. Od 8 - 12 godz. pochód z orkiestrą przez miasto, rynek do zamku. W pochodzie brali udział nauczyciele, uczniowie stanu szlacheckiego i miejskiego poprzebierani za reprezentantów różnych zawodów. Cała parada miała bardzo huczny i kolorowy charakter. Wygłaszano uroczyste przemówienia i po południu wystawiano sztukę teatralną. Wieczorem nauczyciele zapraszali elity dworskie i miejskie na wielką ucztę. Corocznie w styczniu organizowano jeszcze inne święto szkoły - Panegyris Natalitia - popisy krasomówcze uczniów szkoły na tematy religijne.

Szkoła przez dwieście lat uznawana była za najlepszą szkołę na Śląsku. Wiele protestanckich rodzin z Rzeczypospolitej przysyłało tu swoich synów po naukę. Uczono tu przedmiotów humanistycznych - łaciny, greki, filozofii, dialektyki, retoryki, arytmetyki, muzyki i prawa. Najlepsi uczniowie potrafili tworzyć małe dziełka literackie w języku łacińskim.

Szkoła posiadała bardzo bogatą bibliotekę, bez której nie mogłaby osiągnąć takiego rozwoju. Jej zaczątek to zbiór książek Ludwika I - który przekazał je ufundowanej kolegiacie. Po jej rozwiązaniu księgozbiór trafił ponownie w ręce rodziny książęcej aby ostatecznie trafić do biblioteki gimnazjum. W roku 1675 księgozbiór liczył 2839 woluminów. Dzięki gimnazjum, w Brzegu powstaje w 1610 roku drukarnia miejska, która w latach 1653 - 1673 wydaje drukiem katechizm i ewangelicki śpiewnik - używany na całym Śląsku jeszcze w początkach XX wieku.

Szkoła zespoliła się z miastem i stała się jego nieodłącznym elementem. Brała udział w ważnych wydarzeniach miasta, wzbogacając uroczystości wystąpieniami teatralnymi oraz chórem. Również święta szkolne weszły na stałe do kalendarza uroczystości miejskich. W ciągu swojego istnienia przeżywała okresy świetności i upadków. W pierwszym roku akademickim nauczało 6-ciu nauczycieli a w szkole było 454 uczniów. Najlepsze lata uczelni przypadają na początek XVII wieku - w 1607 roku uczyło 10 nauczycieli 503 uczniów. Wojna trzydziestoletnia i wielka epidemia zdziesiątkowały ludność Śląska . Wlatach 1633-1637 szkoła była nawet zamknięta, a po otwarciu uczyło 5 nauczycieli - 119 uczniów. Podczas wielkiego bombardowania Brzegu w 1741 roku gimnazjum bardzo ucierpiało. Zniszczona szkoła została odbudowana dopiero 7 lat później i pomimo że była uznana za najlepszą szkołę średnią na Śląsku, to nigdy już nie odzyskała swojej świetności.

II Wojna Światowa zniszczyła kompletnie budynek i wyposażenie. Ruiny stały niezabezpieczone do lat 60-tych , kiedy to odbudowano budynek lecz nie zdołano przywrócić jego dawnego wyglądu w całości. Ogólny kształt budynku i zachowany bogaty portal oddaje tylko część wyobrażenia o tej wspaniałej budowli. Jej obecność jednak , razem z zamkiem i ratuszem oddaje doskonale obraz bogatego i pięknego miasta epoki renesansu. {jcomments off}

Kościół św. Jadwigi zawdzięcza swoje powstanie największemu mecenasowi Brzegu doby średniowiecza - księciu Ludwikowi I. Zbudował on w roku 1360 kaplicę przyzamkową pod wezwaniem św. Jadwigi. Jednak już po 9-ciu latach rozpoczął przebudowę kaplicy w kościół przyzamkowy i oddał patronat nad nim kolegiacie (szkole), którą sam ufundował. Kościół spełnia nie tylko funkcje kościelne, Jest też miejscem kultu św. Jadwigi - patronki rodu Piastów i całego Śląska. Spełnia rolę dworskiej świątyni będąc miejscem książęcych uroczystości rodzinnych-ślubów, chrztów, intronizacji. Tutaj też składano zmarłych książąt i ich najbliższych. Książę Jerzy II przebudował kościół na mauzoleum dynastii. Spoczynek znalazło tu 43 członków Piastów linii brzesko - legnickiej , najdłużej żyjących potomków pierwszej dynastii panującej w Polsce. Kościół stał się największą nekropolią piastowską w Polsce.

Od 1534 roku protestancki, powraca po 143 latach w ręce katolików. Bombardowanie Brzegu w 1741 roku nie oszczędziło również tego kościoła. Wraz z zamkiem został mocno zniszczony.
Pozostawał w ruinie przez 42 lata, ponieważ nowy, przestronny kościół św. Krzyża nie stwarzał potrzeby uruchamiania małego kościółka w dodatku z nagrobkami protestanckich książąt. W 1783 roku jezuita Ksawery Boenisch podjął się odbudowy, lecz wrogo nastawiony do wszystkiego co protestanckie kazał usunąć książęce nagrobki, epitafia, malowidła i różne sprzęty liturgiczne. Budowniczowie bardzo "sumiennie" wykonali polecenia niszcząc dodatkowo kilka sarkofagów Piastów w krypcie. Zmieniono wówczas orientację prezbiterium ze wschodniej na zachodnią.

Do dzisiaj zachowały się w krypcie 22 sarkofagi piastowskie. Kilkanaście poddano konserwacji i przeniesiono do piwnic zamku, gdzie są eksponowane.