Okres Habsburgów
(1675 – 1741)

Śmierć księcia Jerzego Wilhelma w 1675 roku zamknęła na zawsze pewną epokę dziejową Brzegu. Książę zostawił bezpotomnie rodzinę oraz całe księstwo. Współcześni zdawali sobie z tego sprawę, toteż szczerze opłakiwali śmierć ostatniego, bardzo lubianego Piastowicza. Protestancka ludność księstwa obawiała się przejścia pod bezpośrednie rządy katolickich Habsburgów. O prawa do księstwa rozpoczęły starania osoby z dalszego pokrewieństwa oraz sąsiednie mocarstwa. Dwór Habsburgów odrzucił roszczenia dalszej rodziny. O sukcesję włączył się elektor brandenburski powołując się na układ rodzinny z 1537 roku. Cesarz oczywiście uznał ten układ za nieważny. O księstwo brzesko - legnickie rozpoczęła również starania królowa "Marysieńka", żona króla polskiego Jana III Sobieskiego. Chciała kupić księstwo dla swojego najstarszego syna Jakuba i pertraktowała w tej sprawie poprzez Mikołaja, Kazimierza Radziwiłła z cesarzem Leopoldem I. Pertraktacje były dość mocno zaangażowane i niewykluczone, że doszłoby do sprzedaży, jednak przeszkodziła temu wojna turecko - austriacka w 1683r., a "odsiecz wiedeńska" Króla Jana III Sobieskiego stworzyła nieporozumienia pomiędzy dworami. Nieporozumienia te zażegnano, a oba dwory zbliżono małżeństwem Jakuba Sobieskiego z Jadwigą Elżbietą - siostrą żony cesarza Leopolda I. Posag 500 000 florenów, ulokowano na hipotece Oławy - należącej do księstwa brzeskiego, a małżonkowie mieli żyć z 5% dochodu od tej sumy. Kasa miejska Brzegu musiała później dopłacać dodatek wyrównawczy, gdyż Oława nie dawała spodziewanych dochodów. Państwo Sobiescy rezydowali w Oławie. Jakub Sobieski wyjechał z Oławy w 1719 roku do Brzegu i kilka lat mieszkał w klasztorze kapucynów.

Objęcie władzy przez Habsburgów spowodowało nasilenie się działań kontreformacyjnych, co zaostrzyło spory i waśnie wyznaniowe. Co prawda cesarz Leopold I zatwierdził dotychczasowe przywileje miasta w 1676 roku i obiecał politykę tolerancyjną lecz nie dotrzymał obietnicy. Już w 1677 roku oddano katolikom kościół św. Jadwigi.
W 1681 roku cesarz przysłał do Brzegu jezuitów - którzy umocnili wiarę katolicką i wybudowali w latach 1735 - 1747 kościół w nowym barokowym stylu pod wezwaniem Św. Krzyża.

W roku 1682 przybywają kapucyni i budują klasztor oraz nieistniejący obecnie kościół p.w. Św. Leopolda. Kościół farny Św. Mikołaja pozostał w rękach ewangelików, a kościół franciszkanów św. Piotra i Pawła zniszczony od roku 1527 i przerobiony na arsenał nie odzyskał funkcji świątyni już nigdy.

Władza Habsburgów była ściśle centralistyczna. Księstwem rządziła rada zwana starostwem ze starostą na czele. Siedzibą starostwa był zamek. Podlegali oni staroście krajowemu rezydującemu we Wrocławiu, a ten podlegał Cesarzowi. W zamku również urzędował burgrabia, czuwający nad sprawami sądowniczymi. Urząd skarbowy stanowił rentmistrz. W mieście Rada Miasta stanowiła tzw. magistrat z burmistrzem na czele. Rada wybierała wójta i ławników sprawujących władzę sądowniczą w mieście, oraz wybierała nową Radę (zwykle spośród siebie). Nową radę zatwierdzało starostwo, tym samym mając bezpośredni wpływ na władzę w mieście. Wszystkie urzędy były zarezerwowane dla katolików.

}W połowie grudnia 1740 roku na Śląsk wkroczyły wojska pruskie. Ufortyfikowany Brzeg stanowił twierdzę w pasie umocnień Głogów - Wrocław - Brzeg - Nysa - Kłodzko. Władze austriackie zdecydowały umocnić linię obrony i przeczekać zimę. 10 stycznia 1741 roku ogłoszono oblężenie Brzegu. Wojska pruskie i austriackie spotkały się w decydującej bitwie 10 kwietnia 1741 roku pod Małujowicami. Zwycięstwo wojsk pruskich pod dowództwem Fryderyka II zmusiło Austriaków do odwrotu. Brzeg stał się miastem bezbronnym. Pomimo tego z rozkazu Fryderyka II wojska pruskie 28 kwietnia ustawiły 3 baterie dział w okolicy Ratajów i rozpoczęły bombardowanie miasta. Zniszczony został przede wszystkim Zamek, Kolegiata św. Jadwigi oraz Gimnazjum. Kapitulacja twierdzy nastąpiła 4 maja 1741 roku. Rok później 11 czerwca 1742 roku podpisano traktat pokojowy we Wrocławiu, na mocy którego prawie cały Śląsk włączono do Prus. Traktat ten ratyfikowano później w Dreźnie w roku 1745 i ostatecznie Śląsk przeszedł w ręce Prus.

Opis bitwy pod Małujowicami zobacz na stronie Małujowic

Jerzy Wilhelm jest ostatnim władcą księstwa brzeskiego a zarazem ostatnim męskim potomkiem dynastii Piastów. Urodził się 29 września 1660 roku i w chwili śmierci ojca - Chrystiana miał 12 lat. Młody książę został wysłany na studia uniwersyteckie za granicę. Uczył się wyjątkowo dobrze, szczególnie przedmiotów humanistycznych. Władał wieloma językami: niemieckim, polskim, łaciną, francuskim, włoskim i hiszpańskim.

Do czasu pełnoletności (18 lat) księstwem brzeskim władała - regentka matka Ludwika Anhalcka. Księżna będąca osobą tolerancyjną i wielkoduszną a zarazem łatwowierną, okazywała zbytnią hojność dla katolików co nie podobało się mieszczaństwu zdominowanemu przez protestantów. Postanowili oni przyspieszyć uzyskanie pełnoletności Jerzego Wilhelma. Książę za namową stanów potajemnie wrócił do Brzegu w 1675 roku. Matka chciała ponownie wysłać syna na studia lecz książę wbrew jej woli udał się do Wiednia, do cesarza Leopolda i złożył mu hołd. Cesarz uznał Jerzego Wilhelma za pełnoletniego i przekazał mu władzę w księstwach: brzeskim, legnickim, wołowskim i oławskim.

15 - letni książę był piękny, smukłej postawy, dobrze wychowany, grzeczny zdyscyplinowany lubiany przez wszystkie stany - zarówno mieszczan jak i szlachtę. Książę swoją osobowośćą i młodym wiekiem szybko zdobywał sobie autorytet. Jedyną wadą księcia było to, że także jak jego ojciec był człowiekiem wątłego zdrowia. Okres panowania ostatniego księcia wynosił zaledwie 9 miesięcy. Był to okres wypełniony podróżami po wszystkich księstwach, i przyjmowaniem hołdów. Uroczystości przyjmowania hołdów były zawsze świętami państwowymi połączonymi z tańcami, balami, turniejami i polowaniami. Książę zdołał zwołać sejmik w Legnicy i przedstawić program naprawy dróg w księstwie. W listopadzie urządzono w lesie lubszańskim polowanie. Książę przeziębił się i dodatkowo w czasie powrotu do Brzegu nocował w Kościerzycach w domu chłopskim w którym dzieci chore były na ospę. Jerzy Wilhelm zaraził się i po tygodniu zmarł. Było to 21 listopada 1675 roku.

Data ta zamyka całą epokę historyczną w dziejach Brzegu. Od lokacji miasta w 1248 roku do śmierci Jerzego Wilhelma w 1675roku Brzeg był stolicą księstwa i miał zawsze oparcie i mecenat w osobach panujących książąt. Większość generalnie dbała o miasto i jego mieszkańców. Byli wśród nich szczególnie zasłużeni. Ludwik I to najwybitniejsza postać epoki średniowiecza. Jerzy II po mistrzowsku wykorzystał "złoty wiek" renesansu. Obydwoje wzbogacili miasto w budowle architektoniczne zdobiące miasto do dziś. Jan Chrystian umiejętnie manewrował na scenie polityki I połowy XVII wieku zachowując w rodzinie wszystkie dobra książęce. Nawet ostatni Piastowie wykazali dbałość o byt materialny i rozwój kulturalny mieszkańców Brzegu. Dalsze dzieje miasta pokazały, że pomimo okresów dobrobytu gospodarczego Brzeg nigdy nie wspiął się na takie wyżyny kulturowe, polityczne czy gospodarcze jakie przypadły miastu za czasów przynajmniej niektórych Piastów. Data 21 listopada 1675 roku zamyka również inną epokę historyczną. Tu bowiem, na zamku w Brzegu umiera ostatni prawowity członek starego, królewskiego rodu Piastów. Dynastii, która potrafiła zorganizować plemiona słowiańskie w jeden, do dziś istniejący naród.

Pokój w 1635 roku i wyjazd księcia Jana Chrystiana bynajmniej nie przerwały wojny. Wojska saskie bezlitośnie wykorzystywały kwaterunek w Brzegu, a kiedy opuściły miasto latem 1635 roku to dwa dni później ich miejsce zajęły wojska cesarskie.

Śmierć Jana Chrystiana w Ostródzie w 1639 roku otworzyła drogę do władzy jego synom. Jerzy III, Ludwik III i Chrystian rządzili wspólnie przez 14 lat (1640 - 1654). W tym czasie na Śląsk dotarła fala "potopu" szwedzkiego. W roku 1642 wojska szwedzkie pod dowództwem Torstensona otoczyli Brzeg. Oblężenie trwało od 29 czerwca do 25 lipca i pomimo osuszenia fosy, ostrzałów artyleryjskich i braku żywności - miasto zdołało odeprzeć ataki i doczekać się odsieczy cesarskiej. Niewątpliwą zasługą były doskonałe fortyfikacje budowane jeszcze przez księcia Jerzego II. Wojska cesarskie na nowo ulokowały się w Brzegu.

Rok 1648 zakończył pokojem westfalskim wojnę trzydziestoletnią. Księstwo brzeskie, tak jak i cały Śląsk były kompletnie zniszczone i wyludnione. Pomimo, że miasto wróciło pod zarząd książęcy w 1650 roku to wojska cesarskie stacjonowały tu aż do 1668 roku.

Bracia rządzili wspólnie do 1654 roku, kiedy to zmarł ich wój - książę legnicki Jerzy Rudolf. Wtedy to podzielili się władzą: Jerzy III - Brzeg. Ludwik III - Legnica, Chrystian - Wołów i Oława. Jerzy III rządził Brzegiem 10 lat od 1654 - 1664r. Był lojalnym poddanym cesarza. W 1659 roku złożył hołd nowemu cesarzowi Leopoldowi I. W sprawach dworskich uznawał przepych i dworską etykietę. W latach jego panowania umocniono fortyfikację miasta. Książę dokonał pewnych przeróbek w zamku, upiększając go i rozbudowując.

W roku 1664 umiarł w Legnicy Ludwik III, a zaraz po nim także Jerzy III. Ponieważ nie miał dzieci to wszystkie księstwa: brzeskie, legnickie i wołowskie z Oławą skupiły się w ręku najmłodszego z braci - Chrystiana.

Był to człowiek cichy małomówny wręcz melancholijny. Lubił ciszę, spokój, samotność. Sprawował władzę w trzech księstwach lecz swoją rezydencją uczynił Brzeg. Okres w którym panował był spokojny. Zmarł w roku 1672 pozostawiając 12 - letniego syna Jerzego Wilchelma i żonę - regentkę Ludwikę Anhalcką.