Szewach Weiss b. ambasador Izraela w Polsce, profesor, politolog uniwersytetów w Tel Awiwie i Warszawie - zapytany, jak wyglądałaby Polska, gdyby nie Holokaust, z charakterystyczną dlań przenikliwością, odpowiedział: Polacy szczyciliby się teraz nie kilkoma, a kilkunastoma noblistami, laureatami nagród w różnych dyscyplinach, zdobytymi przez Żydów, których korzenie wywodzą się z Polski.
Pękam z dumy w przypadku Isaaka Beshevisa Singera (1904-1991), to mój ulubiony pisarz, który w rodzinnym Leoncinie nie ma nawet ulicy swojego imienia. Nie chcę wierzyć, że dzieje się tak dlatego, że nie mówił po polsku i że tworzył wyłącznie w jidysz. Wydawane w Polsce dzieła wciąż znajdują licznych czytelników i z reguły zostały przełożone z języka angielskiego. Na kartach licznych powieści autor Sztukmistrza z Lublina przywołuje doskonale Polakom znane nazwy: Biłgoraj, Leżajsk, Frampol, Szczebrzeszyn, Józefów, itd. Właśnie zaczytuję się w powieści wydanej w 1998 roku, a więc już pośmiertnie, zatytułowanej: Cienie na rzeką Hudson.
To jedno z ważniejszych dzieł w dorobku Singera. Przedstawia świat amerykańskich Żydów, którzy uniknęli Holocaustu. Wśród rodzinnych kłótni i religijnych sporów kojarzą się i rozpadają małżeństwa z miłości i z rozsądku, kochankowie się rozstają, a małżonkowie umierają i powracają z zaświatów. W tle jawi się, jak zawsze u Singera, Europa no i utracony raj dzieciństwa - Polska. To dla polskich Żydów cienie, czas jakby już nierealny, bo doszczętnie wymarły.
W ostatnim okresie kilkakrotnie miałem okazję odwiedzenia ziem ze ściany wschodniej. Wędrowałem po Roztoczu i Pobużu szlakiem pamiątek kultury żydowskiej. Jest to doświadczenie traumatyczne nie tylko z powodu owych cieni, ale z przyczyn niejako geopolitycznych. Poznajemy dwa różne światy, kosmosy sztucznie rozdzielone przez dziejową zawieruchę.
Pamiątki pożydowskie na terenie Polski, choć wciąż niedocenione i znacznie zdewastowane, jakby ożywają. Są jakieś podstawy do optymizmu, miasteczka pięknieją z miesiąca na miesiąc, buduje się nowe drogi i domy. Tu i ówdzie przypomina się o żydowskich śladach. Może to zasługa młodszego pokolenia, wolnego od uprzedzeń swoich przodków? Na kirkucie w Szczebrzeszynie wypionowano już wiele macew, a jest to dzieło młodych Niemców, porządkujących żydowskie miejsca pochówków, pobierających w tej niezwykłej formie lekcje historii.
Obraz Pobuża, czyli miejscowości polsko-żydowskich zlokalizowanych na terenie Ukrainy, jest zgoła przygnębiający. Tam czas zatrzymał się kilkadziesiąt lat temu. Oto miasteczko Bełz, nadgraniczna prowincja z przejmującym klimatem smutku i bylejakości. Jak wyglądało przed kilkudziesięcioma laty, skoro do dziś jest rozsławiane przez Gołdę Tencer w przepięknej pieśni Majn sztejtełe Bełz. Cóż, poezja i muzyka to para ptaków, stworzeń wzlatujących ponad ludzkimi głowami...
